Kanada - Arqa Amerikanıń arqa bóleginde, dúnyadaǵı eń úlken arxipelag Kanada-Arktika arxipelaginde jaylasqan. Paytaxtı - Ottava qalası. BMSh hám NATO aǵzası esaplanadı. AQSh penen „Erkin ekonomikalıq sawda aylanbası tuwrısında“ ǵı shártnamasın dúzgen. Birlesken Korollik dominionı. 1931-jılda suveren huqıqı berilgen. Biraq, ǵárezsizlik daǵaza etilmegen. Mámleketti Birlesken korollik patshası (yamasa xanzadası) tárepinen tayınlanǵan general-gubernator basqaradı. Xalıq sanı 41 mln. adam (2024-jıl).

Mámleketlik basqarıw principi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanada - Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramındaǵı federativ mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1982-jıl 17-aprelde kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - Ullı Britaniya koroli (xanzadası), onıń atınan general-gubernator mámleketti basqaradı. Xanzada general-gubernatordı Kanada bas ministriniń usınısı menen, ádette, 5 jıl múddetke tayınlaydı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı xanzada atınan general-gubernator hám 2 palatalı parlament (senat hám toparlar palatası) ámelge asıradı. Atqarıwshı hákimiyattı xanzada atınan general-gubernator hám de bas ministr hám ministrlerden ibarat húkimet ámelge asıradı (1993-jıldan bas ministr Jan Kretyen).

Tábiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanada aymaǵınıń batıs bólegi tawlı, shıǵıs bólegi tegislik, arqa hám tolıq emes arqa-shıǵıs jaǵaları oypatlıq, shıǵıs jaǵaları tik, batıs jaǵası bolsa júdá biyik. Materiktiń orta bólegi hám Kanada Arktikası arxipelaginiń materikke tutasqan jayı tegislik hám de platodan ibarat. Gudzon qoltıǵınıń átirapı oypatlıq. Lavrentiy qırları, Oraylıq tegislikler, Ullı tegislikler bar. Kanadanıń batıs shetinde Kordilyera tawları, qubla-shıǵısında Appalachi tawları jaylasqan. Uran, temir, nikel, mıs, rux, qorǵasın, altın hám gúmis, taskómir, neft, tábiyiy gaz kánleri bar. Íqlımı - Kanadanıń kóp bóleginde arktika hám subarktika, qublasında ortasha, tiykarınan, kontinental ıqlım. Yanvardıń ortasha temperaturası arqada -30°, -35°, qublada -18°, -20°, iyul ayı arqada 4-7° hám qublada 16-18°. Batıs jaǵada jıllıq jawın 2500 mm den artıq, shıǵıs jaǵada 1250 mm ge shekem, oraylıq rayonlarda 400-250 mm, arqada bolsa 150 mm den az.

Kanadada dárya kóp, tiykarınan, qar-jawın suwlarınan payda boladı. San-Lavrentiy (Ullı kólleri menen), Finli—PisRiver—Qullar—Makenzi (Kishi Qullar, Atabaska, Úlken Qullar hám basqa kóller menen), Bou—Saskachevan—Nelson (Bou, Sidar, Vinnipeg hám basqa kóller menen) dárya-kól sistemaları Atlantika hám Arqa Muz okeanı háwizine kiredi. 200 den artıq iri kólleri bar. Kanadanıń shet arqası arktika sahrası bolıp, hár waqıtta zamarrıq shóp hám basqa otlar ushıraydı. Onnan qublada tundra, keyninen bolsa orman-tundra zonası jaylasqan. Podzol hám batpaq topıraqlarda aq hám shırsha, amerika til aǵashı ósedi. Qubla-shıǵıs shetindegi podzol hám qońır orman topıraqlarda iyne japıraqlı hám keń japıraqlı terekler bar. Tegisliklerdegi ónimli topıraqlı jerlerde dıyqanshılıq etiledi. Kanadada arqa buǵısı, mushkli buǵı, aq ayıw, polyus túlkisi, lemming, polyus qoyanı, keklik, úki, los, bizon, dikobraz, qaplan, qasqır, qundız hám basqa haywanlar jasaydı. Dárya hám kólleri balıqlarǵa bay. Milliy baǵları: Banf, Vud-Baffalo, Gleysher, Jasper, Yoxo hám basqa, wálayat baǵları da bar.

Xalqı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Xalqınıń 1/3 bólegi inglis-kanadalıqlar (44%) hám francuz-kanadalıqlar (28%). Túpkilikli xalqı - indeycler 533 mıń hám eskimoslar azǵana 33 mıń adam qalǵan. Kanadada nemislar, ukrainlar, italyanlar, gollandlar, vengerlar, ruslar hám basqalar da jasaydı. Jámi xalqınıń sanı 2024-jıl jaǵdayına 41,2 million adam. Rásmiy tilleri - inglis hám francuz tilleri. Francuz-kanadalıqlar katolik dininde, inglis-kanadalıqlardıń tiykarǵı bólegi - protestant. Xalıqtıń 78,6% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Montreal, Kalgari, Toronto, Vankuver, Vinnipeg, Gamilton hám basqalar.

Tariyxı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanadanıń áyyemgi xalqı - eskimos hám indeyсler. XV ásir aqırlarınan Kanadaǵa evropalıqlar kele baslaǵan. Francuzlar Por-Ruayal hám Kvebekqa tiykar salındı (1605-08). Kvebek Jańa Franciya koloniyasınıń orayı bolıp qaldı. XVII ásirdiń 20-jıllarında Kanada aymaǵında birinshi Angliya koloniyası - Jańa Shotlandiya payda boldı. XVII ásirdiń 2-yarımınan francuz-kanadalıqlar qáliplesti. Jeti jıllıq urıs (1756-63) nátiyjesinde Ullı Britaniya Jańa Franciyanı iyelep aldı. 1791-jıl Kvebek 2 wálayat (Tómen Kanada hám Joqarı Kanada) qa bólindi. Kanada ushın bolǵan Angliya-Amerika urısı (1812-1814) nátiyjesinde demokratiyalıq reforma hám ózin-ózi basqarıw ushın háreket baslanıp ketti. wálayatlarda reforma tárepdarları („Patriotlar“) partiyaları dúzildi. 1834-jıl reforma tárepdarları Tómen hám Joqarı Kanada parlamentleri iskerligin qadaǵalaw astına aldı. 1841-jıl Joqarı Kanada menen Tómen Kanada birlestirildi. 1848-jıl Kanada hám Jańa Shotlandiyada jańa húkimet dúzildi. XIX ásir ortalarında Kanadada temirjollar qurıldı, sanaat rawajlandı, 1867-jıl Ullı Britaniyanıń Arqa Amerikadaǵı koloniyaları birlestirilip, „Kanada dominionı“ atı menen federaciya dúzildi. Jańa Shotlandiya, Nyu-Bransuik, arqa-batıstaǵı aymaqlar, Britaniya Kolumbiyası (1871) hám Prins-Eduard atawı (1873) Kanada dominionına qosıp alındı. Oraylasqan mámleket júzege keliwi milliy bazardıń júzege keliwine tiykar boldı.

XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Kanada ekonomikası rawajlandı. Islep shıǵarıwshı sanaat tez ósip, onıń óniminiń bahası 1914-1918-jıllarda 4 ese astı, xalıq sanı 64% kóbeydi. Kapital hám islep shıǵarıwshı sanaatı irilesti, 1900-17-jıllarda bankler qosılıwı nátiyjesinde olardıń sanı 36 dan 21 ge kemeydi; bank hám sanaat kapitalı qosılıp bardı. Birinshi jáhán urısında Kanada Ullı Britaniya tárepinde qatnastı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Kanada ekonomikası bekkemleniwi nátiyjesinde Kanadada Angliya tásiri páseydi hám tásiri kúsheydi. 1919-20-jılǵı Parij konferenciyasında Kanada kelisim shártnamalarına ǵárezsiz qol qoydı. Basqa dominionlar menen bir qatarda Kanada Milletler Ligasına wákil jiberiw huqıqın qolǵa kirgizdi. 1929-1933-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi nátiyjesinde sanaat islep shıǵarıw 2 eseden zıyat azayıp ketti. 1933-jıl basında jumıssızlar 1,3 mln. adamnan astı. Awıl xojalıǵı ónimleriniń bahası asa tómenlep ketiwi nátiyjesinde 240 mıń ferma joq boldı. Ekinshi jáhán urısında Kanada Ullı Britaniya tárepinde qatnastı. Kanada antifashist mámleketlerdi, birinshi náwbette, Ullı Britaniyanı shiyki ónim, azıq-awqat, qural-jaraq penen támiyinlep turdı. Mámlekette áskeriy sanaat rawajlandı, jańa tarmaqlar: stanoksazlıq, sintetikalıq kauchuk islep shıǵarıw hám basqalar payda boldı. 1939-1945-jıllarda sanaat islep shıǵarıw 2,5 ese arttı.

1960-jıllardan Kanada húkimeti ishki hám sırtqı siyasatta milliy máplerdi gózlep jumıs tuta basladı. Húkimet Kanadanıń siyasiy ǵárezsizligin saqlawǵa, Latın Amerikası, Aziya hám Evropa mámleketleri menen baylanıslardı rawajlandırıwǵa umtıldı. Keyingi jıllarda Kanadada milliy másele keskinlesti. Kvebek partiyası usı wálayattı bólek mámleket etip ajıratıwdı talap ete basladı. 1995-jılda Kvebek suvereniteti jóninde ótkerilgen referendumda suverenitetke qarsı bolǵanlardıń 50,6% dawıs alıwı nátiyjesinde mámlekettiń ıdıraw qáwipi saplastırıldı. Kanada - 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 25 dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán aldı hám 1992-jıl 7-aprelde ol menen diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı - 1-iyul - Kanada kúni (1867).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Liberal partiya, 1873-jıl rásmiylestirilgen; Progressiv konservativ partiya, 1854-jıl dúzilgen; Kanada Kommunistlik partiyası, 1921-jıl payda bolǵan; Kvebek partiyası, 1968-jıl dúzilgen; Jańa demokratiyalıq partiya, 1961-jıl tiykar salınǵan; Kvebek blokı partiyası, 1990-jıl dúzilgen; Kanada reforma partiyası, 1987-jıl dúzilgen; Kanada awqamı partiyası, 2000-jılda dúzilgen. Kásiplik awqamları birlespeleri - Kanada jumısshılar kongressi 1956-jıl dúzilgen, Milliy kásiplik awqamları konfederaciyası 1921-jıl payda bolǵan.

Xojalıǵı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanada - joqarı rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 22%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,2%. Xalıq jan basına mineral shiyki ónim hám yarım fabrikatlar islep shıǵarıw jaǵınan Kanada rawajlanǵan kóplegen mámleketlerden ústemlik etedi. Nikel, rux, gúmis, molibden káni, asbest, altın, platina, niobiy, tábiyiy gaz, altınkúkirt qazıp shıǵarıwda, gazetabap qaǵaz, alyuminiy, sellyuloza, tilingen qurılıs taxtaları óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Kanadada kómir, neft, temir rudası, volfram, uran (metall quramındaǵı ruda), kaliyli duzlar, altınkúkirt qam qazıp shıǵarıladı. Jılına ortasha 490,8 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Toronto, Vankuver hám Ontario átirapında bir qansha iri ıssılıq elektr stanciya hám AES bar. Tiykarǵı GES ları Kvebek, Ontario hám Britaniya Kolumbiyası wálayatlarında. Óndiriwshi sanaatta azıq-awqat hám temeki sanaatı, qara hám reńli metallurgiya hám de metall islew, transport mashinasazlıǵı hám basqa tarmaqlar jetekshi orında.

Mashinasazlıq islep shıǵarıwshı sanaat ónimi bahasınıń 1/2 bólegin beredi. Onıń tiykarǵı tarmaǵı - transport mashinasazlıǵı (avtomobil, keme, aviatsiya, vagon hám lokomotivsazlıq). Basqa sanaat tarmaqlarınan awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, neft hám gaz sanaatı, kán, orman hám sellyuloza-qaǵaz sanaatı ushın úskeneler islep shıǵarıw kárxanaları jaqsı rawajlanǵan. Mashinasazlıqtıń tiykarǵı orayları: Toronto, Montreal, Uinsor, Gamilton hám basqalar. Qara metallurgiya Gamilton, Su-Sent-Mari, Uellend hám Sidni qalalarında, alyuminiy, reńli metallar islep shıǵarıw Arvid, Kitimat, Norand, Sadberi, Tompson, Traylda tóplanǵan. Neftti qayta islew zavodları Montreal hám Sarniyada jaylasqan. Ximiyalıq tóginler, sintetikalıq kauchuk hám plastmassa islep shıǵarıw rawajlanǵan. Tiykarǵı orayları: Sarniya, Montreal, Toronto, NiagaraFole hám Kitchener. Un tartıw, gósh, balıq-konserva hám likyor-araq islep shıǵarıw azıq-awqat sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları bolıp, olar zárúrli eksport áhmiyetine iye. Jeńil sanaat tarmaqlarınan toqımashılıq, ayaq kiyim hám tigiwshilikke salıstırǵanda jaqsı rawajlanǵan. Ónimniń yarımı Montrealda islep shıǵarıladı. Tilingen taxta, gazetabap qaǵaz, karton islep shıǵarıw orayları: Britaniya Kolumbiyası hám Kvebek wálayatları.

Awıl xojalıǵı ónimli, fermaları mexanizaciyalasqan hám qánigelesken. Awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń U4 bólegine jaqını iri xojalıqlarǵa birlesken. 70 mln. gektar jer fermalar menen bánt. Dıyqanshılıq ústem. Ǵálle (biyday, arpa, sulı, mákke), texnika eginleri (qant láblebi, soya, zıǵır, temeki), ot hám ot-jem, palız eginleri, kartoshka, raps jetistiriledi. Fermalardıń 9/yu bólimi elektrlastırılǵan. Dán xojalıǵı rawajlanǵan tiykarǵı jerler: sahra wálayatları, ásirese, Saskachevan hám Manitoba. Jetistirilgen biydaydıń '/2 bóleginen zıyatı, arpa óniminiń '/3 bólegi shetke shıǵarıladı. Sút shárwashılıǵı Ontario, Kvebek hám Britaniya Kolumbiyası wálayatlarında rawajlanǵan. Shárwashılıǵında qaramal, shoshqa, qoy hám at baǵıladı. Awıl xojalıǵı óniminiń 60% ke jaqının shárwashılıq jetistirip beredi. Orman xojalıǵı Britaniya Kolumbiyası, Kvebek hám Ontarioda jaqsı rawajlanǵan. Jáhánde tayarlanatuǵın aǵashtıń '/yu Kanadaǵa tuwrı keledi. Balıqshılıq, haywanatshılıq, qusshılıq, terishilik rawajlanǵan.

Transportı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

94,3 mıń km temirjol hám 850 000 mıń km avtomobil jolı bar. Dárya hám teńiz transportı, sonıń menen birge, Ullı kóller, Lavrentiy dáryasındaǵı suw jolları zárúrli áhmiyetke iye. Tiykarǵı portları: Vankuver, Set-Il, Montreal, Tander-Bey. Avtotransportınıń áhmiyeti (ásirese, arqasında) kútá úlken. Tiykarǵı aeroportları: Montreal, Toronto, Vankuver, Vinnipeg hám Ottavada.

Sırtqı sawda[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanada shetke avtomobil, qaǵaz, biyday, aǵashtaxta, sellyuloza, nikel, alyuminiy, neft hám neft ónimleri, temir rudası, mıs, asbest, uran, kaliyli duzlar, tábiyiy gaz, mıs, sanaat úskeneleri hám basqalardı shıǵaradı. Shetten mashina hám sanaat úskeneleri hám buyımları, kómir, kofe, kauchuk, banan hám kakao satıp aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Yaponiya, Ullı Britaniya, Niderlandiya. 1989-jılda Kanada menen AQSh arasında erkin sawda haqqındaǵı kelisim kúshke kiriwi hám 1992-jılda Arqa Amerika erkin sawda regioni tuwrısındaǵı úsh tárepleme (AQSh-Kanada-Meksika) kelisimge qol qoyılıwı menen Kanada ekonomikasınıń Amerika ekonomikası menen birlesiwi jáne onıń Arqa Amerika birden-bir ekonomikalıq mákanı strukturalıq bólegine aylanıw procesi tezlesti. Pul birligi - Kanada dolları.

Medicinalıq xızmeti[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanadada vrachlar 15 medicina mektepte tayarlanadı, bul mekteplerdiń kópshiligi universitetler janında. Xot-Springs balneologiya kurortı, Nyufaundlend, Keyp-Breton atawlarındaǵı, Nyu-Bransuik wálayatındaǵı ıqlımlıq stanciyalar, Montreal, Maskoka kói, Manitoba, Jańa Shotlandiyadaǵı tuberkulyoz kesellikleri emlewxanaları málim.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanadada tariyxtan inglis hám francuz mektep sistemaları quralǵan. Inglis sistema AQSh mektep sistemasına uqsas: 12 jıllıq ulıwma tálim mektep 6 jıllıq baslanǵısh, 3 jıllıq kishi orta, 3 jıllıq úlken orta mekteplerden yamasa 8 jıllıq baslanǵısh hám 4 jıllıq orta mekteplerden ibarat. Kvebek wálayatında francuzsha tálim sisteması: 6 jıllıq baslanǵısh hám 5 jıllıq orta mektep isleydi. 5-7 jastan 14-16 jasqa deyingi balalar ushın biypul májbúriy tolıqsız orta bilim beriw engizilgen. Mámleketke qaraslı tálim biypul bolǵan mektepler menen bir qatarda menshikli (pullı), tiykarınan, diniy hám etnikalıq gruppalar qaramaǵındaǵı mektepler de bar. Olardaǵı sabaqlar sol toparlar tilinde alıp barıladı. Joqarı oqıw orınlarında pul tólep oqıtıladı. Barlıq wálayatlarda universitetler bar. Irileri: Toronto, Vankuver, Kingston, Montreal, Kvebek universitetleri.

Ilimiy mákemeleri: Kanada korollik jámiyeti, Sociallıq pánler tarawındaǵı izertlew keńesi (hámmesi Ottavada), ormanshılıq hám awıl xojalıǵı salasındaǵı bir qansha ilimiy izertlew institutları. Iri kitapxanaları: Parlament, Xalıq, Milliy, Milliy ilimiy (hámmesi Ottavada), Montreal hám Torontodaǵı xalıq kitapxanaları, sonıń menen birge, Toronto, Montreal, Vankuver universitetleri janındaǵı kitapxanalar. Ottavada Kanada Milliy muzeyi, Milliy galereya, Milliy kórkem óner orayı, Ontario wálayatında Korollik muzeyi, Torontoda Kórkem galereya, Montrealda Kórkem muzey, Kvebek qalasında Kvebek wálayatı muzeyi hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanadada 114 kúndelik gazeta hám 1200 háptenama basıp shıǵarıladı. Etnikalıq toparlar (nemis, italyan, qıtay hám basqalar) tillerinde 300 ge jaqın gazeta hám baqa dáwirli baspalar bar. Eń irileri: inglis tilinde - „Glob eń meyl“ („Dúnya pochtası“, kúndelik gazeta, 1844-jıldan), „Toronto-star“ („Toronto juldızı“, kúndelik gazeta, 1892-jıldan), „Gazett“ (kúndelik gazeta, 1778-jıldan), „Ottava sitizen“ („Ottava puqarası“, kúndelik keshki gazeta, 1845-jıldan), „Vankuver san“ („Vankuver quyashı“, kúndelik keshki gazeta, 1886-jıldan) hám basqalar. Francuz tilinde - „Devuar“ („Minnet“, kúndelik gazeta, 1910-jıldan), „Press“ („Baspasóz“, kúndelik keshki gazeta, 1884-jıldan), „Soley“ („Quyash“, kúndelik keshki gazeta, 1896-jıldan) hám basqalar. „Kanadian leybor“ („Kanada kásiplik awqamları“, aylıq jurnal, inglis hám francuz tillerinde, 1956-jıldan), „Maklinz Kanada'z uikli nyusmegezin“ („Kanada Maklin jańalıqları“, háptelik jurnal, inglis tilinde, 1905-jıldan) jurnalları shıǵadı. Kanadian Press Milliy informaciya agentligi (1917-jılda dúzilgen) bar. „Kanadian brodkasting korporeyshn“- Sibisi, Kanada radioesittiriw hám telekórsetiw korporaciyası, 1936-jılda dúzilgen. Radioesittiriw 1926-jıldan, telekórsetiw 1952-jıldan baslanǵan. Ulıwma 115 tele hám 575 radiostanciya isleydi.

Ádebiyatı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanada túpkilikli jay xalqı (indeycler, eskimoslar) nıń awızeki dóretiwshiligi áwladtan-áwladqa ótip kelgen. Kanada ádebiyatı, tiykarınan, inglis (XVIII ásir) hám francuz (XIX ásir) tillerinde qáliplesti. Rus, ukrain hám basqa tillerde de kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler baspa etiledi. Indeycler hám eskimoslardıń awızeki dóretiwshiligi inglis-kanadalıq jazıwshılar tárepinen tolıq emes toplandı (XX ásir). Shayıra Polin Jonson (1862-1913) pútkil ómirin indeycler haq-huqıqın qorǵaw hám olardıń ańızların ádebiy tárepten islep shıǵıwǵa baǵıshlaǵan. Ulıwma koloniya qaramlıǵınıń salmaqlı shárayatı milliy ádebiyattıń rawajlanıwına tosqınlıq etip keldi.

Inglis tilindegi ádebiyat dáslep inglis romantizmi tásirinde hám oǵan baylanıslı rawajlanǵan. Konfederaciya shayırları dep atalatuǵın romantikler tábiyat gózzallıǵı haqqında dóretpeler jazdı hám Kanadada jasawshı túrli millet wákillerin qosılıwǵa shaqırdı. XIX ásirdiń 2-yarımında tariyxıy romanshılıq rawajlandı. Satirik S. Likok (1869-1944) óz dóretpelerinde Kanada qalashaları xalqınıń etikası, pul húkimranlıǵı, „kishi“ adamnıń nasharlıǵın súwretlep, jáhánge ataqlı boldı. XX ásir baslarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnallar, Kanada ádebiyatınıń dáslepki tariyxı hám antologiyası payda boldı. Kanada jazıwshıları awqamı payda boldı (1921), ol, tiykarınan, inglis-kanadalıq jazıwshılardı birlestirdi. XX ásirdiń ortalarınan inglis tilindegi ádebiyatta kanadalıqlardıń milliy xarakteri ayqın kórine basladı. 40-jıllardan sın kózqarastan realizm rawajlandı. F. Grov jazǵan realistlik romanlardıń qaharmanları - miynet xalqı. Realist jazıwshı M. Kellexen dóretpeleri adamnıń qádirin biletuǵın hám xalıqqa reyim-saqawat sezimi menen suwǵarılǵan. X. Mak-Lennan óz dóretpelerinde Angliya hám Franciyadan kelgen kanadalıqlardı birlikke shaqırdı („Eki jalǵızlıq“, 1945). 60-80-jıllardaǵı kóp dóretpelerdiń teması jámiyet turmısındaǵı shiyelenisiwlerge arnalǵan. Kanada máseleleri hám indeycler menen eskimoslardıń jaǵdayı sıyaqlı máseleler Kanada aldıńǵı jazıwshılarınıń itibarında turıptı.

Francuz tilindegi ádebiyat[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanadada francuzlar húkimranlıq etken dáwirde diniy temalarda dóretpeler jazıldı. XIX ásir aqırlarında Kanadada romantik shayırlar mektebi payda boldı. Shayır J. O. Kremadi dóretiwshiligi Kanada ádebiyatına francuz romantik poeziyası ruwxın kirgizdi. Francuz romantikleri, atap aytqanda, V. Gyugo tásirinde L. O. Freshett, L. P. Leme óz dóretpelerin jarattı. F. de Gaspeniń „Áyyemgi kanadalıqlar“ qıssası XIX ásirdiń eń salmaqlı shıǵarması bolıp tabıladı. XX ásir baslarında patriarxal turmıs, dıyqanlardıń dindar bolıwı ullılandı. L. Emonnıń „Mariya Shapdlen“ romanı koloniya dáwiri ádebiyatın turmıslıq súwretler menen bayıttı. 30-jıllarda realizm rawajlandı. 40-jıllarda jazıwshılar social máselelerdi sáwlelendirip basladı. R. Lemlen shirkew xızmetkerlerin satirik súwretledi („Qıyalıq eteginde“ romanı, 1944); Gabriyel Rua „Tosınnan baxıt“ romanında jumısshılar ómirin kórsetti. 50-jıllar prozasında psixologiyalıq keshirmelerge, jámiyette adamnıń ózin biygana, jalǵız seziniwine itibar kúsheydi (I. Terio, E. Klutye dóretpeleri). Yu. Aken francuz-kanadalıqlardı milliy maqtanısh ushın gúreske shaqırdı („Jaqın kúnlerdegi waqıya“). Shayırlar 60-80-jıllarda zamanlaslarınıń intellektual hám dóretiwshilik ómirin sáwlelendiriwge háreket etti. A. Granbua muhabbat, turmıs hám ólim temalarında dóretpeler jazdı.

Arxitekturası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Indeycler jertóle, vigvamchaylalarda, tóbesi teri yamasa aǵash penen jabılǵan úylerde jasaǵan. XVII-XIX ásirlerde francuzlar Shıǵıs Kanadaǵa óz dástúrleri boyınsha bekkem diywallı, tóbesi tik qıyalı úyler, zallı shirkewler (aldınǵı bólegi 1-2 minarlı), jámiyetlik ımaratları qurıwdı dástúr qıldı. Sol dáwirde J. Demer, T. Bayarje sıyaqlı arxitektorlar jetisip shıqtı. Kanadanıń inglisler basıp alǵan bóleginde (XVIII-XIX ásirler) jaylardı sırıq hám tastan klassicizm usılında (arxitektor J. Merrik) qurıw rawajlandı. XIX ásir ortalarınan tuwrı kósheli, az qabatlı úylerden ibarat qalalar (Ottava, Montreal, Toronto, Kvebek) boy kótere basladı. Arxitektorlardan E. Lennoks, J. Layl joybarları tiykarında ıylewik usılda imaratlar qurıldı. XIX ásir aqırınan AQSh arxitektorlıǵı tásiri kúsheyip, biyik jámiyetlik ımaratları, mıymanxanalar qurıw háwij aldı (F. Darling, J. Pirson sıyaqlı arxitektorlar). XX ásir ortalarınan eski qalalar jedel pátte qayta qurılıp, keńeye basladı. Temir-beton hám polattan zamanagóy sanaat hám jámiyetlik ımaratları (Torontodaǵı Annesis-Aylend kombinatı hám ratusha ımaratları, Montrealdaǵı Vil-Mari maydanı, Jáhán kórgizbesi, Olimpiada kompleksi hám basqalar) qurıldı. Qalalar birden-bir joybar tiykarında qurıldı, kárxanalar átirapında qolaylı turar jaylar boy kóterdi.

Súwretlew kórkem óneri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kanada aymaǵında indeyc hám eskimoslar kórkem óneri áyyemnen rawajlanǵan. Indeyclerdiń áyyemgi kórkem óneri aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, tas, súyek, shaqqa naǵıs oyıw, pár hám shıǵanaqlardan bezewler soǵıw, qol toqımashılıǵı, dikobraz iynesi hám buǵı júninen keste tigiw, súwretler salıwdan ibarat bolǵan. XVII ásirden keyin bolsa Evropa hám AQSh tan kóship kelgenler hám olardıń áwladları bul jumısqa úles qostı. Eskimoslar tas, súyek hám de haywan shaqlarınan insan hám haywan háykelshelerin soǵıw menen shuǵıllanǵan. Evropalıqlar kelip jayǵasqan payıtlardan baslap Kanada súwretlew kórkem óneri Franciya hám Angliya kórkem óneri tásirinde ayrıqsha tárizde rawajlana basladı. XVII ásir - XIX ásir baslarında portret sızıw hám diniy súwretshilik payda boldı; aǵash háykelsheler, gúmis ıdıslar, akvarel tábiyat kórinisleri jaratıldı. XIX ásir ortalarında dıyqanlar ómirin, wálayatlar kórinisleri hám indeycler turmısın súwretleytuǵın mayqálem ustaları (P. Keyn, Kanada Krigxof, X. Uotson, X. Uoker) dóretiwshilik etti. XX ásirde J. U. Morris, T. Tompson, J. Makdonald, A. Lizmer arqa keńlikleriniń gózzal tábiyatın súwretleytuǵın dóretpeler jarattı. Zamanagóy Kanada kórkem ónerinde modernizm (A. Pellon, J. Riopel) menen bir qatarda realistlik aǵım (J. Lemye, T. Makdonald, F. Teylor, R. Pilo) da bar. Dizayn hám ámeliy bezew kórkem óneri (naǵıs oyıwshılıq, gilemshilik, gúlalshılıq) rawajlanbaqta. Xalıq dóretiwshiliginde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, ukrain, eskimoslar músinshiligi bólek ajıralıp turadı.

Muzıkası[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Muzıka áyyemnen jergilikli xalıq hám kóship kelgen xalıq turmısınıń áhmiyetli bólegi bolǵan. Indeyclerge tán jawınger, ańshı qosıqları, lirikalıq qosıqlar shox hám ańlatpalı. XVIII ásir aqırlarına shekem, tiykarınan, shirkew muzıkası dástúr edi. XVIII ásir aqırlarınan koncertler berilip basladı. XIX ásir baslarında háweskerler kúshi menen opera spektaklleri kórsetildi. XIX ásirdiń 2-yarımında professional muzıkanı rawajlandırıw ushın shárayat payda boldı, muzıka háweskerleri jámiyeti dúzildi. Kanadada evropalıq muzıkashılar, AQSh tıń opera truppaları hám simfoniyalıq orkestrlar koncert berdi. Dáslepki muzıka ǵayratkerlerinen biri - Kanada Lavalle „O, Kanada“ milliy gimnin jarattı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında professional kompozitorlar hám muzıkashılar payda boldı. 40-jıllarda muzıka jedel rawajlana basladı. Toronto, Montreal, Vinnipegta turaqlı opera truppaları, Ontarioda milliy balet, Ottavada Eski balet, Vinnipegta Korollik baleti, túrli qalalarda 30 ǵa jaqın turaqlı isleytuǵın orkestr bar. Kanada muzıka ǵayratkerlerinen M. Blekbern, J. Vaynsvayg, P. Merkyur sıyaqlı kompozitorlar, J. Bodri, A. Brott, P. Dervo sıyaqlı dirijyorlar, L. Marshal, T. Stratas, E. Jonson, L. Simono sıyaqlı qosıqshılar, G. Guld, I. Gendel sıyaqlı sazendeler ataqlı. Kanada kompozitorlar, avtorlar hám basıp shıǵarıwshılar awqamı bar. Kanadada 8 joqarı muzıka oqıw jurtı bar. Bir qatar qalalarda universitetler qasında muzıka mektepleri, muzıka fakultetleri ashılǵan. 1965-jıldan Montrealda hár jılı xalıqaralıq muzıka festivalı hám muzıka atqarıwshılardıń tańlawı ótkeriledi.

Teatrı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Indeyclerdiń dástúrlerinde xalıq teatr kórkem óneri elementleri bar. Olar diniy dástúrlerdi ótkeriwde nıqap hám quwırshaqlardan paydalanatuǵın edi. Professional teatr XVII ásirden Kvebek hám Akadiya wálayatlarında rawajlana baslaǵan. P. Kornel, J. Rasin, J. Molyer pyesaları qoyılǵan. 1606-jılda PortRoyyaldaǵı „Neptun“ teatrında Leskarbonıń „Teńiz nıqabı“ atlı poeziyalıq pyesası saxnalastırıldı. Spektaklde indeyclar menen francuzlar qatnastı. 1774-jılda Galifaksta Kanada turmısınan birinshi pyesa - „Akadius yamasa alıstaǵı muhabbat“ saxnalastırıldı. 1825-jıl Montrealda birinshi turaqlı teatr ashıldı. Teatr repertuarına Kanada dramaturgları - J. Kenel, Ch. Xevisij, Ch. Meyr dóretpeleri kirgizildi. Montreal, Toronto, Viktoriya, Gamilton, Vinnipeg qalalarında teatrlar dúzildi. XIX ásirdiń 80-jılları aqırınan Birinshi jáhán urısına shekem bolǵan dáwirde kóshpeli professional teatrlar háwij aldı. Kvebek hám Galifaks teatr truppaları quramında AQSh, Franciya hám Angliyadan kelgen aktyorlar menen birge kanadalıq aktyorlar da bar edi. Sol dáwirde „road“ („jol“) dep atalǵan kóshpeli professional teatrlar keń tarqaldı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında universitetler, mektepler, klublar hám shirkewler qasında kóplegen háwesker truppalar dúzildi. 40-jıllar aqırında iri qalalarda professional teatrlar payda boldı. Montrealdaǵı „Rido ver“, Torontodaǵı „Tietr Toronto“, Edmontondaǵı „Sitadel“ teatrları usılar qatarına kiredi. Olarda Shekspir, Molyer, Turgenev, Chexov hám basqalardıń pyesaları qoyıladı. Francuz tilindegi teatrlarda milliy teatr mádeniyatın payda etiw procesi keship atır. Kanadada M. Anglii, U. Xyuston, R. Massi sıyaqlı rejissyorlar, Kanada Kolikos, L. Grin, Sh. King, Kanada Rid sıyaqlı aktyorlar ataqlı. Torontoda Milliy teatr kórkem óneri mektebi, Alberta, Saskachevan, Kuins universitetlerinde drama bólimleri bar. „Kanada teatrı“ jurnal (inglis hám francuz tillerinde) basıp shıǵarıladı.

Kinosı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

1898-jıl Kanadanıń „Messi-Harris“ kinofirmasi buyırtpası menen reklama filmi súwretke alındı. 1900-jılda Canadian Bioscope kinofirmasi Kanadaǵa kóship keliwshilerdi qızıqtırıw ushın topar filmler jarattı. G. Bredford tárepinen 1903-jıl baslap berilgen „Kanadadaǵı turmıs“ atlı topar filmler de sol maqsetke xızmet etti. 1906-jıl Montrealda birinshi turaqlı kinoteatr ashıldı. 1914-jıl Montrealda Kanadanıń dáslepki kórkem filmi - „Evanjelina“ (rejissyor I. P. Salliven, U. X. Kovano) súwretke alındı. Faroyib arqa tábiyatı hám eskimoslar turmısına qızıǵıp qalǵan amerikalıq rejissyor R. Flaerti „Arqa perzenti - Nanuk“ hújjetli filmi (1922) n súwretke aldı hám Kanada hújjetli kinosınıń rawajlanıwına múnásip úles qostı. Kanadanıń birinshi dawıslı filmi - „Viking“ (rejissyor V. Frissell, J. Melford, 1931). Milliy kino kórkem óneriniń qáliplesiwine rejissyor J. Grirson zárúrli úles qostı. 1939-jıl kino máseleleri boyınsha milliy keńes dúzildi. Ol mámleket jolı menen hújjetli filmler islep shıǵarıwdı basqardı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde „Urıstaǵı tatıwlıq“ kinoseriyası dańq shıǵardı. 1952-jıl „Etyen Bryule, nobakor“ degen birinshi reńli film jaratıldı. „Altın qalası“ (rejissyor Kanada Lou), „Tınıshlıq dawam etsin dep“, „Teńiz benen dushshı suw aralıǵında“ (rejissyor M. Bro) filmleri jaratıldı. 1970-90-jıllarda dúnya júzin kórgen filmler arasında „Kók qıs“ (rejissyor A. Blanshar), „Muǵallimge nege oq atıldı“ (rejissyor S. Naritsanno), „Ańshı“ (rejissyor Z. R. Delen), „Ǵarrı túlki“ (rejissyor F. Barsos) sıyaqlı kórkem filmlerdi kórsetiw múmkin. Kanadada qızıqlı multfilmler de jaratıladı. Statford, Montreal, Vankuverda xalıqaralıq kinofestivallar úzliksiz ótkeriledi. Kanadada 1400 kinoteatr, kinoarxiv hám filmoteka bar. Kanada kino akademiyası hár jılı eń jaqsı filmlerge sıylıqlar beredi.